Είναι η μεγαλύτερη και η πρώτη στην ιεραρχία Μονή του Αγίου Όρους. Κτίστηκε το 963 από τον Όσιο Αθανάσιο τον Αθωνίτη με χρήματα που προσέφεραν οι αυτοκράτορες Νικηφόρος Φωκάς και Ιωάννης Τσιμισκής.
Για δέκα περίπου αιώνες, διατηρούσε την πρώτη θέση μεταξύ των άλλων Μονών του Αγίου Όρους, λόγω του πλούτου και των κειμηλίων που είχε στην κατοχή της (χειρόγραφα, ιστορικά έγγραφα, χρυσόβουλα, φορητές εικόνες κ.λπ.). Έξω από τη μονή βρίσκεται ο κήπος , το κοιμητήριο , τα βοηθητικά κτίσματα και ο αρσανάς.
H ακμή της Μεγίστης Λαύρας άρχισε από την ίδρυσή της όπου στο τέλος του 10ου αιώνα έχει 160 μοναχούς, ενώ τον 11ο αιώνα 700.
Ο χρυσός αιώνας της μονής θεωρείται ο 14ος κατά τον οποίο μόνασαν πολλοί άγιοι πατέρες μεταξύ των οποίων και ο μεγάλος ησυχαστής Γρηγόριος ο Παλαμάς. Όπως προκύπτει από το τηρούμενο από χιλιετίας βιβλίο επονομαζόμενο Κουβαρά, στην ιστορική της διαδρομή μόνασαν εντός της μονής είκοσι επτά πατριάρχες, 150 αρχιερείς, 168 ηγούμενοι, 3400 ιερομόναχοι, και 14000 μοναχοί.
Το Καθολικό της Μονής Μεγίστης Λαύρας είναι το πρώτο που κτίστηκε στο Άγιο Όρος και συμφωνά με αυτό κατασκευάστηκαν τα Καθολικά και των άλλων Μονών. Αρχικά τιμόταν στη γιορτή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου αλλά σήμερα τιμάται στη μνήμη του Οσίου Αθανασίου του Αθωνίτη στις 5 Ιουλίου. Εκεί υπάρχουν σπάνιες τοιχογραφίες του Κρητικού ζωγράφου Θεοφάνη(1535).
Το Καθολικό συμπεριλαμβάνει δύο μεγάλα παρεκκλήσια, των Αγίων Σαράντα μαρτύρων (οπού βρίσκεται ο τάφος του Μ. Αθανασίου) και του Αγίου Νικολάου. Στα κειμήλια της Μονής συμπεριλαμβάνονται μεταξύ άλλων λείψανα καθώς και το ραβδί του Αγίου Αθανασίου, ο σακκος και το στέμμα του αυτοκράτορα Νικηφόρου Φωκά, διάφορες πολύτιμες εικόνες, ευαγγέλια, λείψανα πολλών αγίων κ.α. στη βιβλιοθήκη φυλάσσονται 2.200 κώδικες (470 περγαμηνοι), 50 ειλητάρια από μεμβράνη και 10.000 έντυπα. Η γεωγραφική της έκταση είναι η μεγαλύτερη του Αγίου Όρους και είναι 72000 στρέμματα.
Έχει εξαρτήματα της, τρεις Σκήτες ( η Σκήτη Αγίας Άννας, η Σκήτη Αγίας Τριάδος και η ρουμανικη Σκήτη Τιμίου Προδρόμου) εξήντα κελιά, εξήντα ησυχαστήρια , έξι Καθίσματα και αρκετά ερημητήρια στην ευρύτερή της περιοχή.
Λειτουργεί κοινοβιακά από το 1980 με Σιγίλιο του Πατριάρχη Δημητρίου.
Σήμερα ζουν εντός της μονής Μεγίστης Λαύρας 50 μοναχοί και άλλοι 350 στα πολλά εξαρτήματά της. Η Ιερά Μονή Μεγίστης Λαύρας κατέχει την 1η θέση στην ιεραρχία των Αθωνικών Μονών.
Φωτογραφίες: Wikipedia